31 iyul 1902-ci ildə Macar kəşfiyyatçısı Mór Déchy, Azərbaycanın ən yüksək zirvəsi olan Bazardüzünə çataraq dağçılıq tarixində möhtəşəm bir addım atdı. O, bu zirvəyə qalxaraq, tədqiqatçılıq və macəra arzusunu gerçəkləşdirərək, ətrafındakı heyrətamiz mənzərəni dərindən hiss etdi.
Déchy Mórun 1902 -ci ildə səfər etdiyi Bazardüzü dağını səyahət xəritəsi.
Mór Déchy (1851-1917)
İndi Bazardüzünün ən yüksək zirvəsi görünür və onun altında hər şeyi qoyub gedir. Şimal tərəfə enən, buzla örtülmüş dağ divarlarından daha vəhşi və daha gözəl mənzərə təsəvvür edə bilmirik... Hər şeyə hakim olan nəhəng zirvə məni hədsiz dərəcədə cəlb etdi. Bircə arzum var idi: möhtəşəm dağ zirvəsinə ayaq basmaq. Elmi araşdırmaları və bütün digər məqsədləri unutdum.
Bazardüzü 4466 m
31 iyul 1902-ci il, saat 10:35 -də Mór Déchy Azərbaycanın buzla örtülmüş ən yüksək Bazardüzü zirvəsinə çatdı. Peştdə anadan olub, əla təhsil alıb, sonralar coğrafiyaşünas və alpinist olub, lakin ailəsi onun hüquqşünas olmasını nəzərdə tutmuşdu.
Alpinizmə olan həvəsi onun taleyini hələ 18 yaşında, İsveçrə Alplarında ilk ekspedisiyasında iştirak edərkən müəyyənləşdirmişdi. 20 yaşında o, artıq Mont Blan zirvəsinə qalxmışdı və 21 yaşında olmasına baxmayaraq, Macarıstan Coğrafiya Cəmiyyətinin yaradıcılarından biri idi.
O, Asiyaya ilk səfərini 28 yaşında həyata keçirdi: Darjeelingdəki Sándor Kőrösi Csoma məzarını ziyarət etdi. Fövqəladə iradəli dilçi tədqiqatçının yolunu davam etdirərək, altı həftə malyariyadan əziyyət çəkdi və az qala həyatını itirəcəkdir. (Sándor Kőrösi Csoma malyariyadan vəfat etmişdi).
Mór Dechy Bazardüzü zirvəsindən foto
1884-cü ildə ilk Qafqaz ekspedisiyasını təşkil etdi. Elbrusa qalxdıqdan sonra o, bütün həyatını (və ailəsinin sərvətinin əhəmiyyətli hissəsini) Qafqazı kəşf etməyə həsr etdi. O, 18 il ərzində 7 ekspedisiyaya rəhbərlik edib, dağ silsiləsinin bütün mərkəzi silsilələrini ziyarət edib. O, yeddinci və sonuncu tədqiqat səfərində Azərbaycanın zirvəsinə çatdı. 3 iyul 1902-ci ildə, saat 10:35-də – kitabında vurğuladığı kimi.
Qafqaz aşiqi Déchy'nin əsəri Qafqaz haqqında macar, ingilis və alman dillərində çoxsaylı yüksək keyfiyyətli nəşrlər dərc etmişdir. "Qafqaz" (Qafqaz dağlarında araşdırmalarım və təcrübələrim) adlı əsəri bu günə qədər dağlar haqqında yazılmış ən əhatəli təsviri əsərlərdən biri olaraq qalır. Onun fotoşəkilləri təbii coğrafi mövzularla yanaşı, etnoqrafik baxımdan da unikal dəyərləri qoruyub saxlayır.
Qafqaz çobanları (foto Mór Déchy)
Alman Coğrafiya Cəmiyyətinin prezidenti, professor Ferdinand fon Rixtofen birbaşa iddia etdi ki, Déchy'nin elmi yazıları sayəsində Qafqaz Avropadan kənarda ən dərindən araşdırılmış dağ silsiləsi oldu. Onun bir cilddə yığcamlaşdırılmış və möhtəşəm fotoşəkillərlə təsvir olunan kitabı dağ silsiləsinin geoloji quruluşunu, hidroqrafiyasını, buzlaq proseslərini əhatə edirdi (dağ silsiləsinin bütün buzlaq ərazilərini tədqiq etmişdi), eyni zamanda botanika, fauna və təbii ki, orada yaşayan xalqlar haqqında da yazıb. O, yüksək dağ mühitinin elmi tədqiqinə böyük töhfə verən bir neçə macar alimini ekspedisiyalarına özü ilə aparmışdı. (Mór Déchy, botanist Hugo Lojka, geoloq Ferenc Schafarzik, geoloq Karoli Papp və botanist Laszló Hollos Qafqaza çatdı.) O, həmçinin işinə görə ən mühüm coğrafi cəmiyyətlər tərəfindən tanınıb. Fransız və Alman Coğrafiya Cəmiyyətləri ilə yanaşı, Kral Coğrafiya Cəmiyyəti (Böyük Britaniya) də onu üzv qəbul etmiş və eyni zamanda Kluj-Napoka Universitetinin fəxri doktoru adına layiq görülmüşdür. Onun kolleksiyasının əhəmiyyətli bir hissəsi Macarıstan Milli Muzeyinə və Macarıstan Kral Kolleksiyasına bağışlanmışdır. Geologiya İnstitutuna vəsiyyət etdi və kitabxanası Debrecen Universitetinə verilmişdir.
Azərbaycanın zirvəsinə dırmaşmaq
110 il əvvəlki öhdəliklə bağlı, o, Vespremdən olan məşhur geoloq və pedaqoq Dezső Laczkoddan ekspedisiyanın toplama işinə rəhbərlik etməyi xahiş etdi. (Çətin relyefdə irəliləyişi təmin etmək iki Tirol dağ bələdçisinin tapşırığı idi.) 1902-ci il iyulun 25-də Dağıstanın Axtı şəhərini tərk edərək 3 günə Azərbaycan sərhədinə çatdılar.
Ərəb yazısı olan qədim ev
Gündəlik hadisələri qeyd edən sətirlərində Deçi burada yaşayan xınalıqların canlı təsvirini vermiş, ləzgilərin özlərini koreyişlilərin (Məhəmməd peyğəmbərin tayfası) nəslindən saydıqlarını qeyd etmişdir.
O, Qafqazın çobanları haqqında yazırdı: "Onların arasında müəyyən bir firavanlıq hökm sürür, ki, bu da onların gözəl otlaqlarına və qoyunçuluqlarına borcludur. Onların çoxu oxuya bilir və Quranın əmrlərinə ciddi əməl edirlər." Onlar 2700 m yüksəklikdə öz baza düşərgəsini qurdular. Burada yalnız "çoban" çobanlar görünürdü, onlar hələ də ekstremal hava şəraitindən effektiv qorunmaq üçün qədim yurdlardan (yurtlardan) istifadə edirdilər.
30 iyul 1902-ci ildə onlar artıq 3751 m yüksəklikdə, daşlarla örtülmüş (!) buz meydançasında düşərgə salırdılar. Buradan indiki Azərbaycanın ən hündür və bəlkə də ən mənzərəli dağ nəhənglərini görmək olardı: 4243 m hündürlükdə Şahdağın "süfrəsi", 4195 m hündürlüyündə Tufan dağ zirvəsi (Fırtına dağı) və Bazardüzü tərəfi.
Deşi Morun Bazardüzü altındakı düşərgəsi
Déchy Mórun Bazardüzü altındakı düşərgəsi haqqında qeyd edib: “Bu dağlar qrupunda Qafqaz silsiləsi axırıncı dəfə qar xəttinin üzərində ucalır, sanki indi bura çox yaxın olan Xəzər dənizinə batmazdan əvvəl hakim gücünü bir daha göstərmək istəyirdi.”
Qarda, şaxtada və buzda keçirdiyi günlər o vaxtkı 51 yaşlı "buzlaq tədqiqatçısının" araşdırma həvəsini azaltmadı. Dualizm dövrünə xas olan zərifliyi ilə o, yalnız bir dəfə çətin şəraitdən bəhs edir: “O sərt çarpayıda, çətin ki, xoş adlandırmaq mümkün olmayan soyuqda uzanarkən, görəsən, bu cür açıq havada, buzun üstündə, şaxtadan aşağı temperaturda düşərgəyə nə qədər uyğundur, özümüzü incəsənətin rahatlığı ilə təmin etməkdir.”
Şahyaylaq
Uğurlu zirvəyə qalxma 31 iyul 1902-ci ildə səhər saat 5:00-da başladı. Hava əlverişli idi: termometr +3°C-yə qalxdı və bir saatdan az müddətdə donmuş qarın arasından yuxarı qalxan pilləkənlər oyulmuşdu. Macarıstan kəşfiyyatçısını Azərbaycanın zirvəsində aydın, dəyişkən buludlu hava və tam sakitlik (!) gözləyirdi.
"31 iyul səhər saat 10:35-də ən yüksək nöqtəyə çatdım...: qüdrətli Qafqazın şərq ucundakı uzaq hədəfimə... Əvvəlcə altda uzanan dəhşətli uçuruma baxdım, sonra ətrafımda yüksələn dağlar dünyasına nəzər saldım. Mən uzaqlarda olan təəssüratların yaddaşımda silinməz izlərini buraxmaq istədim." Déchy zirvədəki ilk dəqiqələri haqqında yazdı.
Azərbaycanın zirvəsində 1 saat istirahət etdilər. Onların qısa şənliyi zamanı ərzaq çantasında kiçik bir butulka da şər tapıldı... Sonra məcburi ölçülər götürdülər, petroloji nümunələr topladılar və fotosənədləri hazırlamağa başladılar. Onun fotoşəkilləri Bazardüzünün ilk çəkilişlərindəndir. (Bəlkə də burada ilk şəkil çəkdirən o olub? Mövzu araşdırma tələb edəcək.)
Kuszár-csáj bölgəsində Enən (bəlkə də landşaftın lirik gözəlliyinə görə) macar tədqiqatçılar Kuszár-csáj (bugünkü macar dilindəki xəritələrdə Qusarçay) vadisində Qusara, sonra isə Xudata, Xəzər dənizinin sahillərinə səyahət etdilər. Onlar yolda zəngin otlaqlarda yerləşən bir neçə yurd qəsəbəsinin yanından keçdilər, orada çobanlar başlarını tərpədib kəndir, buz baltaları, dəmirbarmaqlı çəkmələrlə təchiz edilmiş qəribə bəylərə böyük təəccüblə baxdılar... 110 ildən sonra Küszarçayın mənzərəli mənzərəsi və ondan açılan buzlaq dərələri Azərbaycanın ilk xizək cənnətinə çevrildi. 2012-ci ildə buranı ziyarət edənlər əbədi qarla örtülmüş dağların ətəyində heyranedici (əslində təəccüblü dərəcədə təsir edici!) xizək kurortlarının, xizək enişlərinin və onlarla əlaqəli infrastrukturun tikintisini görə bilərlər. İndi bir çox yerlərdə asfaltlanmış yollar bir vaxtlar əlçatmaz dağ kəndlərinə aparır və buludlar arasında tikilmiş keçmiş qala kəndlərinə, məsələn, mənzərəli Xınalıq (Xınalıq) kimi ərazilərə getməyə imkan verir.
Xınalıq kəndi
Azərbaycanın zirvəsi Bazardüzüdür, lakin daha da gözəl mənzərəli yüksək dağ ətrafı gələcəkdə daha çox xarici qonaqları gözləyə bilər. Ziyarətçilər arasında mütləq macarlar da olacaq. Deyə bilən macarlar: Mór Déchy sayəsində bu bölgə bizim üçün o qədər də yad deyil. Əslində onun möhtəşəm əsərini vərəqlədikcə, səma uca zirvələr bizi bir qədər tanış görünüşlə qarşılayır.
Macar alpinistlərinin Azərbaycanın dağlarına olan maraqlarında Mór Déchy-nin əbədi bir yeri vardır. Qafqazı ürəkdən sevən Déchy, bu möhtəşəm dağ silsilələrinə olan heyranlığını və tədqiqat həvəsini 7 dəfə Qafqaza səyahət edərək göstərmişdir. Bu ekspedisiyalarının nəticəsi olaraq, o, geniş şəkildə alman dilində yazdığı "Qafqaz Dağlarında Araşdırmalarım və Təcrübələrim" (1907) və "Der Kaukasus. Reisen und Forschungen im Kaukasischen Hochgebirge" (3 cild, 1905-1907) kitablarında Qafqazın zəngin təbiətini və oradakı dağları dərindən tədqiq etmişdir. Mór Déchy-nin gəzərək keçdiyi və böyük izlər qoyduğu cənubi Qafqaz, bugün də onun elmi və macəra dolu izlərini daşıyır. Biz, bu böyük alpinistin xatirəsini yad edərək, ona olan minnətdarlığımızı bildirir və onun Qafqaza olan ehtiramını qiymətləndiririk. Bu əvəzsiz töhfə sayəsində, Qafqaz dağları hələ də dünya alpinistləri və tədqiqatçıları üçün ilham mənbəyidir.
Qürurlu Norbert
Fotolar: Mór Dechy, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Norbert Gőgös
Mənbə: Mór Déchy: The Qafqaz – My Research and Experiences in the Caucasus Mountains, Athenaeum Literary and Printing Co., Budapeşt 1907. Dénes Balázs: Macar Səyyahları Ensiklopediyası, Panorama, Budapeşt 1993.
Bu məqalədə istifadə edilən bütün ağ-qara fotoşəkillər və sitatlar Mór Déchy-dəndir.
