Bazardüzü Dağı (4466 m) Dağıstan Respublikası və qonşu Azərbaycanın ən yüksək zirvəsidir. Bu dağ cənub və şərq istiqamətində Azərbaycana, şimal və qərb istiqamətində isə Dağıstana uzanan sıldırım divarları və buz örtüyü ilə tanınır. Eyni zamanda, bu zirvə təbii sərhəd nişanı rolunu oynayır. Zirvənin hündürlüyü yüksək yamaclarda əbədi qar və buzlaqların qalmasını təmin edir. Azərbaycan ərazisində Bazardüzü dağı Qusar və Qəbələ rayonlarının sərhədində yerləşir. Turyançay, Yatıqçay və Şahnabatçayın bəzi qolları mənbəyini Bazardüzü dağından götürür. Yatıqçay və Şahnabatçay Qusar rayonu ərazisində Qusarçay adlanır. Dağıstan tərəfdən Samur çayının bəzi qolları Bazardüzü dağından gələn sularla qidalanır.
Qışın sərt iqlimi dağın dörd min metrdən yüksək hissələrində qarın daim qalmasını təmin edir. Dağıstan tərəfdə isə 4300 metr yüksəklikdə olan sahələr il boyu buzla örtülü olur.
Bazardüzü Dağının Toponimikası və Tarixi
Bazardüzü dağının toponimikası ilə bağlı tam aydınlıq yoxdur. Bəzi mənbələrdə ona Tikisar – “Uca Baş” deyilir. Dağıstan xalqlarından biri olan ləzgilər isə bu zirvəni “Dəhşət dağı” mənasını verən Kiçevnədaq adlandırırlar.Bazardüzü türkcədən tərcümədə “bazar meydanı” və ya daha spesifik olaraq “bazara dönüş” mənasını verir. Orta əsrlərdə və ehtimal ki, daha qədim dövrlərdə bu zirvənin şərqində yerləşən Şahnabat çayının yüksək dağlıq Azərbaycan vadisində böyük, çoxmillətli yarmarkalar təşkil edilirdi. Bu yarmarkalar təkcə Şərqi Qafqazın qonşu xalqlarını – xınalıqlılar, qrizilər, buduxlar deyil, həm də ləzgilər, rutullar, saxurlar, avarlar, laklar, darğinlər, qumuqlar, noqaylar və azərbaycanlı tacirləri bir araya gətirirdi. Həmçinin, gürcülər və ermənilər də bu bazarlarda iştirak edirdilər. Yaxın və Orta Şərqdən – ərəblər, yəhudilər, farslar və hindli tacirlər də buraya gələrək ticarətlə məşğul olurdular. Bu yarmarkalarda Lahıc sənətkarlarının metal və ağac üzərində oyma sənətkarlığı nümunələri, Dağıstan xalçaçılarının əl işləri, Dəməşq silahları, mal-qara, atlar və kənd təsərrüfatı məhsulları alınıb-satılırdı. Yarmarkaya gedən yolda “bazar meydanı”nın əsas nişangahı – Bazardüzü dağı uzaqdan seçilirdi. Dağ digər zirvələrə nisbətən üstün mövqedə yerləşdiyindən, uzaqdan görünən buzla örtülü divarları ilə karvançılara istiqamət verirdi. Karvançılar Bazardüzü zirvəsini gördükdə, sola dönməli olduqlarını və o qədər də uzaqda olmayan otlu keçidin o tayında yarmarka meydanının yerləşdiyini başa düşürdülər. Tarixi mənbələrə əsasən, dağın ətəyində yay aylarında təşkil edilən yarmarkaların izləri günümüzə qədər qalmaqdadır. Bölgədə tarixi qəbiristanlıqların olması, eləcə də qədim dövrlərdən qalan karvan yollarının izləri burada intensiv ticarətin mövcudluğunu sübut edir. Ehtimal olunur ki, yarmarka ərazisi Şahnabat çayına qədər uzanır və burada tacirlərin qalması üçün Bazaryurd dağının ətəklərində çadır düşərgələri qurulurdu.
Bazara aparan tarixi karvan yolları aşağıdakı istiqamətlər üzrə hərəkət edirdi:
-
Dağıstan – Dərbənd – Kuruş kəndi – Şahyaylaq
-
Dərbənd – Laza kəndi – Şahyaylaq
-
Bakı – Şabran – Qonaqkənd – Xınalıq kəndi – Şahyaylaq
-
Qobustan – Xaltan kəndi – Qonaqkənd – Xınalıq kəndi – Şahyaylaq
-
Şamaxı – Lahıc – Qalacıq kəndi – Hapıt kəndi – Xınalıq kəndi – Şahyaylaq
-
Şəki – Qəbələ – Laza kəndi – Şahyaylaq
-
Şəki – Qəbələ – Qəmərvan kəndi – Şahyaylaq
Bu yollarla bazara gələn tacirlər ticarətlərini edərək müxtəlif xalqlar arasında iqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafına töhfə verirdilər.
Bazardüzüyə İlk Sənədləşdirilmiş Dırmanışlar
Bazardüzü zirvəsinə ilk sənədləşdirilmiş qalxış 1849-cu ilin mayında rus topoqrafı Sergey Timofeeviç Aleksandrov tərəfindən həyata keçirildi. O, Kuruş aşırımından şimal-şərq silsiləsinə doğru qalxaraq zirvəyə çatdı və orada topoqrafik nişan quraşdırdı. 1873-cü ilin qışında, K. Aleksandrovun rəhbərliyi altında rus topoqrafları Bazardüzüyə qalxaraq zirvədə üçbucaqlı qüllə quraşdırdılar. Bu ekspedisiya çətin hava şəraitində gerçəkləşsə də, uğurla başa çatdı.
1952-ci ilin avqustunda, tarix elmləri namizədi G. I. Anoxin eyni marşrutla Bazardüzü zirvəsinə qalxdı. Həmin ilin sentyabrında
isə o, ilk dəfə olaraq Bazardüzü buz divarına qalxmağı bacardı. Bu hadisə həmin dövr üçün mühüm bir alpinist uğuru hesab
olunur. 1952-ci ildə Anoxin artıq çoxsaylı Qafqaz zirvələrini fəth etmiş təcrübəli bir alpinist idi. Onun Bazardüzüyə etdiyi ekspedisiyalar cənub yamacından nisbətən asan, lakin şimal tərəfdən olduqca çətin marşrutları əhatə edirdi. Anoxin, buz divarı boyunca təkbaşına və ya yeni başlayan alpinistlərlə birlikdə dırmanış marşrutları təyin edərək, Bazardüzü zirvəsinə çıxış
yollarını genişləndirdi.
Müasir Dövrdə Dırmanışlar
1993-cü il, 29 avqust – Azərbaycanın tanınmış alpinisti Elman Mübəriz oğlu Rəhimovun rəhbərliyi altında bir qrup alpinist Cənub silsiləsi marşrutu (1B çətinlik dərəcəsi) ilə Bazardüzü zirvəsinə uğurla qalxdılar. 2017-ci il, 7-8 fevral – Babək Ağabala oğlu İsgəndərov (Orabanlı) solo olaraq qış dövründə cənub-şərq marşrutu ilə zirvəyə qalxan ilk alpinist oldu. O, dırmanışa Şahyaylaqdakı Hidroloji məntəqədən başladı. Ərazidə qarın çox olmasına baxmayaraq, cənub-şərq marşrutunu seçdi və su ayrıcı boyunca hərəkət edərək Bazardüzü zirvəsinə çatdı. Enişi isə ənənəvi cənub marşrutu ilə həyata keçirərək Hidroloji məntəqədə dırmanışı tamamladı.
