Diri Baba Məqbərəsi, Qobustan rayonunun Mərəzə kəndində yerləşən, tarixi və memarlıq baxımından unikal sufi ziyarətgahdır. Abidə həm dini mərasimlər, həm dua, həm də ruhani meditasiya üçün idealdır. Qayaların içərisinə tikilmiş bu ikimərtəbəli türbə XV əsr Şirvan-Abşeron memarlığının incisi sayılır. Ziyarətçilər burada həm tarixi, həm memarlıq, həm də mistik təcrübə yaşayır.
Azərbaycanın tarixi və memarlıq abidələri arasında özünəməxsus yeri olan Diri Baba Məqbərəsi, Qobustan rayonunun Mərəzə kəndində, qayaların içinə tikilmiş unikal memarlıq nümunəsidir. Bu abidə həm tarixi, həm dini, həm də estetik baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və əsrlər boyu xalq arasında müqəddəs bir mərkəz kimi qiymətləndirilmişdir.
Tarixi
Dövlət mühafizəsinə götürülmüş ölkə əhəmiyyətli memarlıq abidəsi olan Diri Baba türbəsi (inv. 297) Qobustan şəhərində, Bakı-Şamaxı magistral yolunun 1.5 kilometrliyində, Azərbaycanın ən əsas turizm dəhlizlərindən biri olan şimal-qərb turizm dəhlizində yerləşir.
Türbənin kitabəsindəki məlumatlara görə, abidə 1402-ci ildə (hicri təqvimlə 805-ci il) Şirvanşahlar dövlətinin hökmdarı Şirvanşah İbrahim (1382-1417) tərəfindən tikilib. Türbənin daxili divarlarında “Ustad bin Hacı” (Ustad Hacı oğlu) yazısı həkk olunub.
Naməlum sufi şeyxlərindən birinin qəbrinin yerləşdiyi bu abidə yerli əhali tərəfindən müqəddəs ziyarətgah kimi qəbul olunur. Tarixi İpək Yolu üzərində yerləşən Diri Baba türbəsi əsrlər boyu Şirvan bölgəsinə səyahət etmiş avropalı diplomat və səyyahların diqqətini cəlb edib. XVII əsrdə alman səyyah Adam Oleari, Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi, XVIII əsrin əvvəllərində isə Cornelius de Brun abidəni ziyarət etmiş, onların çəkdiyi qravürlər Diri Babanın keçmiş görünüşü haqqında qiymətli mənbə rolunu oynayır.
Memarlıq Xüsusiyyətləri
Diri Baba Məqbərəsi öz unikallığı ilə seçilir, çünki abidə birbaşa qayaların içinə inşa olunub və təbii relyefi izləyir. Bu dizayn həm abidəyə möhkəmlik verir, həm də mistik bir görünüş yaradır. Divarlar qayalara sıx şəkildə oturdulub, taxta və daş elementlərin birləşməsi isə həm estetik, həm də funksional baxımdan abidəni tamamlayır. Məqbərənin içərisində dar və hündür zallar, pilləkənlər və dar yollar ziyarətçilərə həm fiziki sınaq, həm də ruhani təcrübə təqdim edir. Qayalar arasındakı yerləşmə, abidənin yuxarıdan baxış perspektivi və ətraf təbiət Diri Baba məqbərəsini tarixi və memarlıq baxımından unikal edir.
Qayaların İçərisinə İnşa Edilməsi: Abidə birbaşa qayaların içinə tikilmişdir. Bu, həm qorunmanı təmin edir, həm də dramatik və mistik bir görünüş yaradır. Ziyarətçilər dar və daşlarla örtülmüş yolları keçərək mistik bir atmosfer yaşayırlar.
Qayalarla Uyğunlaşdırılmış Dizayn: Məqbərənin divarları təbii relyefi izləyir və qayalara sıx şəkildə oturdulub. Bu memarlıq xüsusiyyəti həm möhkəmlik verir, həm də abidənin təbiət ilə harmoniyada görünməsini təmin edir.
Taxta və Daş Elementlərin Kombinasiyası: Taxta qapılar, pəncərələr və dəstək strukturları abidəyə xüsusi tarixi görünüş verir. Taxta və daş elementlərin birləşməsi həm estetik, həm də uzunömürlülük baxımından əhəmiyyətlidir.
Dar və Hündür Zallar: Abidənin içərisindəki dar və hündür zallar həm qorunma, həm də ziyarətçilərə ruhani təcrübə yaşatmaq məqsədini daşıyır. Pilləkənlər və dar yollar abidəyə əlavə mistik effekt qatır.
Estetik və Mistik Atmosfer: Diri Baba həm memarlığı, həm də yerləşdiyi yer baxımından mistik bir atmosfer yaradır. Qayalar arasındakı yerləşmə, yuxarıdan baxış perspektivi və ətraf təbiət ziyarətçilərə tarixi və ruhani bir təcrübə təqdim edir.
Haqqında Rəvayətlər
Türbə barədə müxtəlif fərziyyələr və mülahizələr mövcuddur. Rəvayətlərdən birinə görə, türbədə sufi şeyxi Baba dəfn olunub. Son günlərini hücrəyə çəkilərək ibadət edən şeyx, müqəddəs kitabdan ilahi kəlamlar oxuyarkən vəfat edib. Müridləri bir neçə gün sonra şeyxin dünyasını dəyişdiyini bilib və onu diri zənn etdiklərindən, qəbrin üzərində tikilən türbəyə Diri Baba adı verilib.
Bəzi məlumatlara görə, türbədə Şeyx İbrahim Xəlillullah dövründə yaşamış sufi dəfn olunub. Rəvayətlərə görə, Şeyx Məhəmməd adlı şəxs burada ibadət edərkən səcdədə vəfat edib və meyiti 300 il çürüməyib. Sovet Ensiklopediyasında isə qeyd olunur: "Ehtimala görə, mağarada Diri Baba türbəsinin memarı basdırılıb."
F. Deminski yazır: "Ərəbqədimlilər Qafqaza ilk gəlişləri ilə əlaqədar deyirlər ki, Məhəmməd peyğəmbər özünü elan edərkən əmisi və əmisi oğlanları onu öldürmək qərarına gəlmişdilər. Ardınca Allah Qurana «Abtar» surəsini göndərdi. Əbu Ləhəbin oğlu Əmir müsəlmanlığı qəbul etdi. Onun Məhəmmədə yaxın hesab edilən Atam və Akam adlı iki oğlu var idi. Peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə qayıtmasından sonra Atam başçılıq etdiyi dəstə ilə Şirvana gəldi. Atam burada vəfat etdi və cəsədi Mərəzə kəndinin yaxınlığındakı Diri Baba türbəsində dəfn olundu. Bu hadisələrə əsasən, Atam ibn Əmir Məhəmməd peyğəmbərin yolunu tutmuş və Xəlvətiyyə təriqətinin nümayəndəsi olmuşdur. O, Xəlvətiyyə adəti ilə mağarada ibadət etmiş, vəfat etdikdən sonra buraya dəfn olunmuşdur. Bundan sonra məkan ziyarətgah kimi istifadə edilməyə başlanmışdır."
Sufi və İslami İbadət Mərkəzi
Diri Baba Məqbərəsi Azərbaycan tarixində həm dini, həm də memarlıq baxımından əhəmiyyətli abidədir. Məqbərə əsasən sufi və islam dininə mənsub şəxslərin ibadəti üçün nəzərdə tutulmuşdur. Tarixi mənbələr göstərir ki, abidə həm dini mərasimlər və dua, həm də ziyaret məqsədilə inşa edilib.
Məqbərədəki dar və hündür zallar, təbii qayalara inteqrasiya olunmuş yollar və ziyarətçilər üçün nəzərdə tutulmuş meditasiyalı yerlər ruhani təcrübə üçün unikal imkan yaradır. Bu dizayn həm abidənin mistik atmosferini gücləndirir, həm də ziyarətçilərə sükunət və daxili harmoniya hissi bəxş edir.
Qısaca, Diri Baba Məqbərəsi:
-
Sufi və dini ziyarətçilər üçün
-
Meditasiya və ruhani ibadət məqsədilə
-
Dini mərasimlər və dua üçün uyğun
Bu xüsusiyyətləri ilə Diri Baba yalnız tarixi bir abidə deyil, həm də Azərbaycanda ruhani və meditasiya mərkəzi kimi qiymətləndirilir. Ziyarətçilər burada həm tarixi, həm memarlıq gözəlliyi, həm də ruhani dərinlik yaşayırlar.
